Ἀριστοτέλης Βαλαωρίτης: Ὁ σεισμός τῆς Λευκάδος τῆς 16ης Δεκεμβρίου 1869

Δημοσιεύθηκε στό φύλλο τῆς Ἐφημ. «ΑΙΩΝ». (Ἐκδότης Τιμολέων Φιλήμων) τῆς 12ης Ἰανουαρίου 1870.

Ἡ ὡραία πρός ἡμᾶς ἐπιστολή τοῦ Κ. Ἀριστοτέλους Βαλαωρίτου, δι᾿ ἥν καί δημοσίᾳ ἐκφράζομεν αὐτῷ τήν εὐγνωμοσύνην ἡμῶν, ἔχει ὡς ἕπεται:

Μέχρι σήμερον δέν εἴχομεν κατορθώσει νά δημοσιεύσωμεν ἐκτενεστέραν περιγραφήν τοῦ τελευ­ταίου σεισμοῦ, τοῦ ἐρειπώσαντος τήν Λευκάδα. Οἱ μάρτυρες γενόμενοι τοῦ θλιβεροῦ συμβάντος ἐκείνου δέν ἦτο δυνατόν νά συνέλθωσιν ἀμέσως ἐκ τῆς ταραχῆς καί τῆς σκοτοδηνιάσεως, ὅπως γράψωσι τοιαύτην, εἰς ἄλλα δ᾿ ὤφειλον νά ἐπιστήσωσι πρωτίστως τήν προσοχήν καί τήν ἐνέργειαν αὐτῶν· ἑτέρωθεν οἱ δημόσιοι ὑπάλληλοι, οἷς ἐπεβάλλετο πρωτίστως τό χρέος τοῦτο, δέν ἀπέστειλαν πρός τήν κυβέρνησιν ἐκθέσεις, ὅπως ἐκ τούτων ἀρυσθῶμεν λεπτομερείας τινάς. Νομίζομεν ὅμως, ὅτι ἡ σήμερον δημοσιευομένη γλαφυρά καί ὅλως ζῶσα ἔκθεσις τοῦ ἀρίστου τῶν ποιητῶν τῆς νεω­τέρας Ἑλλάδος, τοῦ φίλου ἡμῶν ἐπιφανοῦς ποιητοῦ τῆς Φροσύνης, τῶν Μνημοσύνων καί τοῦ Διά­κου, θά ἱκανοποιήσῃ ἐπαρκῶς τούς ἀναγνώστας τοῦ «Αἰῶνος», θά πείσῃ δέ πάντας, ὅτι τά ἐπελθόν­τα εἰς τήν ἀδελφήν νῆσον δεινά ἀληθῶς ὑπῆρξαν μέγιστα, καί ὅτι τά φιλάνθρωπα αἰσθήματα αὐ­τῶν σπανίως θά εὕρωσι περίστασιν, ὅπως ἐκδηλωθῶσι καταλληλότερον καί ἀποτελεσματικώτερον.

Ἡ ὡραία πρός ἡμᾶς ἐπιστολή τοῦ Κ. Ἀριστοτέλους Βαλαωρίτου, δι᾿ ἥν καί δημοσίᾳ ἐκφράζομεν αὐτῷ τήν εὐγνωμοσύνην ἡμῶν, ἔχει ὡς ἕπεται:

«Ἐν ΛΕΥΚΑΔΙ, τῇ 4 Ἰανουαρίου 1870.

«Φίλτατε Τιμολέων.

«Ἄν ἦναι δυνατόν, ὅστις ἔπαθεν ὑπό κεραυνοβόλου ἀποπληξίας καί θαυμασίως διεσώθη, νά περι­γράψῃ τάς λεπτομερείας τῆς θανασίμου προσβολῆς, ἥτις τόν ἐμηδένισε, τόσον δύναμαι καί ἐγώ νά περιγράψω τό φοβερόν φαινόμενον, ὅπερ ἐν διαστήματι ὀλίγων δευτερολέπτων κατέστρεψε τήν προσφιλῆ μου Λευκάδα. Καί ὅμως κατά τήν ὥραν τοῦ σεισμοῦ εὑρέθην ἔξυπνος καί ἡ εἰκών καί τό προαίσθημα μιᾶς ἀγνώστου, ἀλλ᾿ ἐπικειμένης συμφορᾶς ἀμυδρῶς πως περιεστρέφετο ἐν τῇ φαν­τασίᾳ μου, καί ἐπιμόνως ἀπεμάκρυνε τόν ὕπνον ἀπό τῶν βλεφάρων μου. Ἀκατανόητος νευρική ἀνησυχία μ᾿ ἐβασάνισε καθ᾿ ὅλην ἐκείνην τήν νύκτα· μή δυνάμενος δέ πλέον νά μένω ἐπί τῆς κλίνης, ἀπεφάσισα νά ἐγερθῶ καί νά ἐξέλθω εἰς κυνηγεσίαν. Παρατηρήσας τότε τό χρονόμετρόν μου εἶδον, ὅτι ἐσημείωνεν ἀκριβῶς πέντε ὥρας καί δώδεκα λεπτά.

«Καί ἰδού ἐπέρχεται ὁ πρῶτος κλονισμός, χωρίς νά τόν προαναγγείλη οὐδεμία βοή ὑποχθόνιος. Ὑπῆρξε δέ τόσον βίαιος, ὥστε μέ ἐσφενδόνισε κατά γῆς. Προσεπάθησα νά έγερθῶ καί ἀπειράκις ἐπειράθην νά δράμω εἰς βοήθειαν τῆς συζύγου καί τοῦ τέκνου μου, ὧν ἤκουν τάς οἰμωγάς ἐν τοῖς παρακειμένοις δωματίοις, ἀλλ᾿ ὁ κυματισμός τοῦ ἐδάφους ἦτο τοιοῦτος, ὥστε δέν κατώρθωσα νά στηριχθῶ ἐπί τῶν ποδῶν μου. Ἄλλως τε τό σκότος ἦτο βαθύτατον, διότι ἐκ μιᾶς εἶχον σβεσθῆ ἅπασαι αἱ νυκτεριναί λυχνίαι, καί μόλις μετά πολλήν ὥραν καί μετά πολλούς ἀγῶνας εὕρομεν ὀλίγον φῶς καί εἴδομεν ὁ εἷς τόν ἄλλον.

«Ἔθλιβα εἰς τάς ἀγκάλας μου τήν σύζυγον, τό τέκνον μου, ἔβλεπα ὠχρούς, τρέμοντας, καθημαγμέ­νους ἐνώπιόν μου τούς συγγενεῖς, τούς οἰκείους, καί μοί ἐφαίνετο ὄνειρον ἡ ἐκ τοῦ τάφου ἐπάνοδος τόσων προσφιλῶν ὄντων.

«Τότε ἐπρόβαλα εἰς ἕν τῶν παραθύρων τοῦ οἴκου μου καί ἤκουσα ὡς μίαν βοήν, ὡς ἕνα μηκυθμόν ἐξερχόμενον ταὐτοχρόνως ἀπό τά σπλάγχνα λαοῦ ψυχοραγοῦντος. Δέν ἐπίστευα ποτέ, ὅτι τοιοῦτος θρῆνος, τοιοῦτος ὀλολυγμός ἐδύνατο νά κυοφορηθῇ ἐντός ἀνθρωπίνων στέρνων, χωρίς νά τά διαῥ­ῤήξῃ. Τρόμος, ἐλπίδες, ἀγρία χαρά, ἀπροσδόκητοι συναντήσεις, νεκρικά φιλήματα, ἀπερίγραπτον ἆλγος, τά πάντα περιεῖχεν ἡ φοβερά, ἡ ἀκατανόμαστος ἐκείνη βοή. Ἠσθάνθην, φίλτατε Τιμολέων, ὅτι ἡ καρδία μου συνετρίβετο, καί ὅτι αἱ νοητικαί μου δυνάμεις ἔμενον ἀδρανεῖς καί παράλυτοι… Ὁ κόσμος ἔτρεχεν ἄνω κάτω… Ἠκούοντο καθ᾿ ὁδόν διάλογοι ἀσυνάρτητοι… διακεκομμένοι λόγοι… Ἀνεφέροντο ὀνόματα προσφιλῆ, καί μεταξύ τούτων ἔκρουσε τήν ἀκοήν μου τό τοῦ φίλου μου Ἀχιλ­λέως Τάργα… Μόλις πρό πέντε ὡρῶν συνδιελέγετο μετ᾿ ἐμοῦ… Τεμάχιον τοίχου ὑπερμέγεθες ἔπε­σεν ἐπί τῆς κλίνης του, ἐβύθισε τό πάτωμα καί τόν συνέθλασε!… Τί κρίμα!

«Ὁ σεισμός διήρκεσε περίπου δεκαπέντε δευτερόλεπτα. Δέν εἶναι βεβαίως δυνατόν νά ὁρίσῃ τις ἀκριβῶς τήν διάρκειάν του· ἀλλ᾿ ἀφοῦ ἐπανέλαβα πολλάκις τάς κινήσεις, ἅς ὑπέστην ἐπί τῆς πρώ­της ἐκδηλώσεως τοῦ φαινομένου μέχρι τοῦ τελευταίου κλονισμοῦ, εὗρον σχεδόν πάντοτε τό αὐτό ἐξαγόμενον. Αἱ πρῶται δονήσεις ὑπῆρξαν ὁριζόντιοι, αἱ τελευταῖαι κυκλοειδεῖς ἤ μᾶλλον στροβιλο­ειδεῖς.

«Ὅσοι μέχρι τοῦδε ἐπεσκέφθησαν τά ἐρείπιά μας ἐθαύμασαν, πῶς ἀπέναντι τοιαύτης καταστροφῆς μόνον δεκαπέντε ὑπῆρξαν οἱ φονευθέντες. Κατ᾿ ἐμέ εἰς ἄλλο τι δέν ὀφείλεται ἡ ἀκατανόητος σωτη­ρία τῶν ἀνθρώπων εἰμή εἰς τό εἶδος τῶν πρώτων κλονισμῶν. Οὗτοι, ὡς εἴπομεν, ὑπῆρξαν ὁριζόντιοι καί τόσον βίαιοι, ὥστε ἀπ᾿ ἀρχῆς ἔρριψαν πρός τά ἔξω τούς τοίχους τῶν οἰκιῶν, ἐν ὥρᾳ καθ᾿ ἥν οὐδείς εἶχε παραιτήσει τήν κλίνην του.

«Ἑστία τοῦ σεισμοῦ ὑπῆρξεν ἀναμφιβόλως ἡ πόλις τῆς Λευκάδος, αἱ δέ ἀκτίνες αὐτοῦ διεκλαδώθη­σαν πανταχοῦ. Τά ἀπώτερα μέρη τῆς νήσου δέν ἔπαθον. Ἔπαθον μόνον τά παρά τήν πόλιν κείμενα χωρία Τζουκαλάδες, Κατοῦνα, Ἀπόλπαινα. Ἐν μέρει ὑπέφερον καί οἱ δῆμοι Καρυᾶς, Σφακιωτῶν καί Ἐξανθείας. Ἐκλονίσθη βιαίως ἅπασα ἡ δυτική πλευρά τῆς Ἀκαρνανίας. Εἰς Περατειάν διεῤῥάγησαν ἅπασαι σχεδόν αἱ οἰκίαι καί ἐπληγώθησάν τινες ἐκ τῶν κατοίκων. Ἡ Πρέβεζα ὑπέστη βλάβην σπου­δαίαν. Πολλά δέ ἀξιοθαύμαστα ἐρείπια τῆς Νικοπόλεως κατέπεσαν, ἐνῷ ἄλλοι σεισμοί ἀρχαιότε­ροι τά εἶχον σεβασθῆ. Ἡ ἄμπωτις καί ἡ παλίῤῥοια, καί μετά τόν σεισμόν καί πρό αὐτοῦ, ὑπῆρξαν κανονικώταται.

«Πολλάς ἡμέρας πρό τῆς καταστροφῆς ἐβασίλευον οἱ νοτιοδυτικοί ἄνεμοι. Νέφη πυκνότατα ἐσω­ρεύοντο πανταχόθεν, χωρίς νά διαλύωνται εἰς ὑετόν. Ὁ χειμών ὑπῆρξεν ἐντελῶς ἄνυδρος, τόσον ὥστε, κατά τήν παραμονήν τοῦ σεισμοῦ, ἐπισκεφθείς τυχαίως τήν μεγάλην πηγήν, ἐξ ἧς ἡ πόλις ἀρύεται τό ὕδωρ, ἐτρόμαξα ἰδών αὐτήν σχεδόν ξηράν. Τό φαινόμενον τοῦτο διεκοίνωσα εἰς πολλούς τῶν φίλων μου, οὐδέ παρέλειψα νά παρατηρήσω εἰς αὐτούς, ὅτι ἐθεωρεῖτο παρά πάντων ὡς οἰωνός ἀλάνθαστος προαναγγέλλων σεισμόν μέγαν καί προέτρεπον αὐτούς νά ἦναι προσεκτικοί. Τό θερ­μόμετρον ἐσημείωνε σχεδόν διαρκῶς, πολλάς ἠμέρας πρό τοῦ σεισμοῦ, 15 Beaumur.

«Μετά τήν ἐκπλήρωσιν τῆς καταστροφῆς, ὁ οὐρανός ἔμεινεν αἴθριος, γαληνιαῖος. Ἐπί τῆς γῆς ἐβα­σίλευεν ἡ ἐρήμωσις, τό δάκρυ, ὁ στεναγμός. Ἐπί τοῦ στερεώματος ἔπαιζε μέ τά ῥόδα του τό γλυκο­χάραγμα, τά δέ νέφη πορφυροειδῆ ἀπεσύροντο ἕν μετά τό ἄλλο ὄπισθεν τῶν Λευκαδίων ὀρέων. Μετ᾿ ὀλίγον ἀνέτειλεν ὁ ἥλιος φαεινότατος, χωρίς νά φαίνηται τεθλιμμένος ἐπί τῇ οἰκτρᾷ θέᾳ, ἥτις παρίστατο ἐνώπιόν του. Οἱ ἀλέκτορες σφριγῶντες ἐχαιρέτων αὐτόν ἐπί τῶν ἐρειπίων καί τά πτηνά τοῦ οὐρανοῦ εἶχον ἀρχήσει νά ἀνιχνεύωσι τήν τροφήν των ἐκεῖ, ὅπου πρό μικροῦ εἶχεν ἀποκαλυφθῆ τό λείψανον ἑνός βρέφους.

«Ὀλίγας ὥρας μετά ταῦτα ῥαγδαιοτάτη βροχή ἐπῆλθε, πρός κορύφωσιν τῶν δεινῶν μας. Μυκηθμοί ὑποχθόνιοι καί σεισμοί ἀσθενεῖς δέν ἔπαυσαν μέχρι τοῦδε νά μᾶς ταράττωσιν. Ὁλόκληρος ἑκατον­ταετηρίς δέν θέλει ἐπαρκέσει βεβαίως πρός ἐπούλωσιν τῶν πληγῶν μας.

«Σεισμοί καταστρεπτικοί ἀριθμοῦνται πολλοί κατά τήν διάρκειαν τῶν τελευταίων ἑκατόν ἑβδομή­κοντα ἐτῶν. Ὁ τῆς 11 Νοεμβρίου 1704, ὁ τῆς 12 Αὐγούστου 1743, ὁ τῆς 13 Ὀκτωβρίου 1769. Ἰδίως δέ διά τῶν μελανωτέρων χρωμάτων περιγράφονται οἱ σεισμοί τοῦ 1783, καθόσον οὗτοι ἤρχισαν κατά τήν 9 Μαρτίου και μόνον ἔπαυσαν κατά τήν 28 Μαΐου. Ἔρχονται μετά ταῦτα οἱ σεισμοί τῶν 1804, τῶν 1820. Ὁ περιβόητος ἐκεῖνος τῆς 7 Ἰανουαρίου 1825, ὁ τῆς 22 Ἰανουαρίου 1867, αὐτός ἐκεῖνος ὅστις κατέστρεψε τήν Κεφαλληνίαν, καί τέλος ὁ τῆς 16 Δεκεμβρίου 1869.

«Ἐκτενεστέρας πληροφορίας ἐπί τοῦ προκειμένου δύναταί τις νά εὕρη, διατρέχων τό ἀξιόλογον σει­σμολόγιον τοῦ Γάλλου Alexis Perrey. Ἐκεῖθεν ἐξάγεται, πόσον ὑπῆρξε μαῦρον καί ἐλεεινόν τό πα­ρελ­θόν τῆς Ἑλλάδος καί πόσον οἰκτρότερον καί δυσειδές πέπρωται νά ἦναι τό μέλλον μιᾶς χώ­ρας, ἔνθα τά στοιχεῖα τῆς φύσεως συνασπίζονται μετά τῶν ἀνθρώπων οὐχί ὅπως ἀναπλάσωσι καί ἀνοι­κοδομήσωσιν, ἀλλ᾿ ὅπως καταστρέψωσι καί ὅπως ἐξοντώσωσι.

«Προσεπάθησα νά συναρμολογήσω τάς ἰδέας μου καί νά τάς ῥίψω ἐπί τοῦ χάρτου, διά νά μή σοῦ ἀρνηθῶ τήν μικράν ὑπηρεσίαν, τήν ὁποίαν μοῦ ἐζήτησες. Καταλαμβάνω, ὅτι ἀπέτυχα, διότι ἐκτός τῆς ταραχῆς, ἥτις ἀκόμη ἐπικρατεῖ ἐν τῇ καρδίᾳ μου, ἀσθενήσας ἐκ τοῦ κόπου καί φλεβοτομηθείς, ἀκόμη δέν ἀνέλαβον ἐντελῶς. σταχυολόγησον λοιπόν σύ καί κατάταξον τάς ἐν τῇ παρούσῃ ἐκτε­θείσας πληροφορίας, καί σπεῦσον διά τοῦ «Αἰῶνος» νά δώσης ἀκριβῆ περιγραφήν τῆς φοβερᾶς μά­στιγος, ἥτις μᾶς κατεσπάραξεν».

Ὁ φίλος σου

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ.

Ἡ παραπάτω μαρτυρία γιά τον σεισμό τῆς 16ης Δεκεμβρίου 1969 ἀπό τόν Ἀριστοτέλη Βαλαωρίτη εἶναι πολύ σημαντική. Διότι ἐκτός τῆς ἀναλυτικῆς  περιγραφῆς τοῦ σεισμοῦ καί τῶν μετέπειτα δονή­σεων, ἐν συνεχεία ἀνατρέχει σέ ἐννέα (9) προηγηθέντες καταστρεπτικούς σεισμούς τῆς νήσου, ἀπό τόν σεισμό τῆς 11ης Νοεμβρίου 1704 μέχρι καί αὐτόν τῆς 16ης Δεκεμβρίου 1869. (1704, 1743, 1769, 1783, 1804, 1820, 1825, 1867, 1869) Εἶναι καί ὁ πρῶτος πού τό κάνει δίνοντας ἐπίσης ὡς πηγή τό σεισμολό­γιο τοῦ Alexis Perrey, Memeoire sur les tremblements de terre, Académie Royale de Belgique, 1847).

Λίγες ἡμέρες ἀργότερα στίς 24 Ἰανουαρίου 1870 δημοσιεύει καί ὁ Ἰω. Σταματέλος, στήν «Ἐφημερίδα των Φιλομαθών», ἀρ. 726, ἔτος ΙΗ’, σελ. 1985 (Ἀθήνα 24 Ιανουαρίου 1870) ἐργασία του μέ τίτλο: «Αἱ δεκατρεῖς μνημονευόμεναι καταστροφαί τῆς Λευκάδος», ὅπου ἀναφέρεται στούς σεισμούς τῶν ἐτῶν, 1612, 1613, 1625, 1630, 1704, 1722, 1723, 1767, 1769, 1783, 1815, 1825, 1869).

Ἄλλες μαρτυρίες γιά τόν σεισμό τῆς 16ης Δεκεμβρίου 1869. (Ἀρχεῖο Ἰω. Παπαδάτου).

1869 Δεκεμβρίου 16, ἡμέρα Τρίτη ὥρα δέ τῆς νυκτός δ. εἰς ταύτην τήν ἡμέραν ἔκαμε ἕνα σεισμόν τρο­μερόν ὅπου ἐχάλασαν καί αἱ ἐκκλησίαι, ἡ πόλη καί ὅλα τά οἰκήματα. Ἐφονεύθησαν ἄνθρωποι ἕως 25 ψυχές, Ἀχιλλεύς Ζάρκας, Ἀθανάσιος Σκλαβενίτης κ.λ. ἄνδρες καί γυναῖκες. Καί ὄχι μόνον ἡ πολι­τεία ἀλλά καί χωρία τῆς Λευκάδος Τσουκαλάδες, Σφακιῶτες, Κατοῦνα, Καρυᾶ, ἄλλα διάφορα χω­ριά· καί τό γράφω εἰς ἐνθύμησιν ὁ ταπεινός Ἀπόστολος Ἀναγνώστης Ζαμπέλης, ἔγραψα τό παρόν εἰς ἐνθύμησιν. (Ἀπό ἐνθύμηση σέ Μηναῖο τῆς Παναγίας τῆς Ἐπισκοπῆς στό Σπανοχῶρι).

Τίς 16 Δεκεμβρίου 1869 ἔγινε σεισμός καί ἐχάλασε ἡ Ἁγία Μαῦρα καί μέρος ἀπό τάχωριά καί ἔφερε. Ὁ Σπυρίδ. Βαλαωρίτης τόν Γεώργιον τόν Βασιλέα διά νά ἰδῇ τήν καταστροφήν καί ἐπερπατοῦσεν ὅλην τήν νύκτα εἰς τά σοκάκια. (Ἐνθύμηση ἀπό τό Μηναῖον τῆς Μονῆς Ἀσωμάτων).