Ὁ ἐλεύθερος χῶρος καί ἡ Δημοκρατία
Σόλων ὁ Ἀθηναῖος
Ἐκεῖνο πού δέν μποροῦμε να φανταστοῦμε εἶναι ὅτι ὁ τρόπος πολεοδομήσεως στήν ἱστορία διαχρονικῶς, ἀποτυπώνει τό πολιτικό καθεστώς πού κάθε φορά, ἰσχύει. Ἀλλιῶς πολεοδομεῖ ἡ ἀπολυταρχία, ἀλλιῶς ἡ φεουδαρχία, ἀλλιῶς ἡ Δημοκρατία. Καταλυτικό στοιχεῖο σέ ὅλες τις περιόδους ἡ ὕπαρξη καί ἡ σημασία τῶν ἐλευθέρων χώρων. Τό σημερινό σημείωμα ἔχει σχέση με ὁρισμένα στοιχεῖα τῆς πολεοδομίας τῆς Δημοκρατίας.
Μιλᾶμε πολύ περί Δημοκρατίας, ὄχι μόνον ἐμεῖς ἀλλά καί σέ ὅλο τόν κόσμο. Τό ἐρώτημα πού τίθεται ὅμως εἶναι ἄν ξέρουμε τί σημαίνει. Καί ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες δέν ἔχουμε καμμιά δικαιολογία, διότι ἀνάγνωση καί γραφή ξέρουμε, νά ἀνοίξουμε κανένα βιβλίο νά διαβάσουμε. Διότι ἕνα εἶναι βέβαιο, ὅτι τήν Δημοκρατία τῆς ἀρχαιότητας οὔτε μέ κιάλι δέν μποροῦμε νά τήν δοῦμε.
Λίγα λόγια, λοιπόν στό πῶς ξεκίνησε τό πολίτευμα αὐτό πού συνδυάσθηκε μέ τήν πρώτη πολεοδομική ἀνασυγκρότηση στήν ἱστορία.
Ἡ Ἀθήνα ξεκινάει τήν μεγάλη της πορεία μέ τόν Σόλωνα. Στίς ἀρχές τοῦ 6ου π. Χ. αἰῶνα ἡ Ἀθήνα συγκλονίζεται ἀπό μακροχρόνιες ἐξεγέρσεις τῶν πολιτῶν ἐναντίον τῶν εὐγενῶν. Τό πολίτευμα πρίν ἀπό τόν Σόλωνα ἦταν ἀριστοκρατικό. Ὁ Σόλων μέ σύμφωνη γνώμη τῶν ἀντιμαχομένων ὁμάδων ἀναλαμβάνει τήν ἡγεσία τό 594 π.Χ. μέ ἔκτακτες ἐξουσίες.
Ὁ Σόλων, ὡς γνωστόν ἐπιτελεῖ ἕναν ἄθλο μέ τίς ριζικές ἀλλαγές πού ἐπέφερε στήν νομοθεσία, οἱ ὁποῖες εἶχαν τήν σφραγίδα τῆς κοινωνικῆς ἀναδιαρθρώσεως. Σήμερα θυμόμασε μόνο τήν σεισάχθεια. Στίς πολιτειακές μεταρρυθμίσεις τοῦ Σόλωνα περιλαμβάνονται καί μέτρα πού διηύρυναν τήν λαϊκή κυριαρχία, ὅπως τήν μεταφορά στήν ἐκκλησία τοῦ Δήμου (τήν Βουλή θά λέγαμε σήμερα) τήν ἁρμοδιότητα τῆς ἐκλογῆς τῶν ἀρχόντων, τήν ἵδρυση βουλευτικοῦ σώματος, τό δικαίωμα στούς θῆτες νά συμμετέχουν στήν ἐκκλησία τοῦ Δήμου κ. ἄ. Αὐτή ἦταν μιά ἀποφασιστική νομοθετική πράξη, ἡ ὁποία διασποῦσε τό άριστοκρατικό πολίτευμα καί ἔδινε μιά νέα διάσταση στήν κοινωνική δομή τῆς πόλεως. Μιά ἀποφασιστική στιγμή γιά τήν μετέπειτα περίλαμπρη ἱστορία της καί τήν κατάκτηση τῆς Δημοκρατίας πού ὁλοκληρώνεται ἀπό τόν Κλεισθένη τό 507- 508 π.Χ.
Τήν νέα αὐτή φιλοσοφία ὡς πρός τήν ὀργάνωση τοῦ κοινωνικοῦ συνόλου, ἀποτύπωσε ὁ Σόλων στήν μεγάλη πολεοδομική ἀναδιοργάνωση πού ἔκανε στήν Ἀθήνα. Ἡ κοινωνία τῶν πολιτῶν πρέπει νά ζεῖ καί σέ πόλη γιά πολίτες.
Καθορίζει ὅτι ἡ Ἀκρόπολη δεν εἶναι πλέον φρούριο ἀλλά γίνεται χῶρος θρησκευτικός. Ἱδρυσε τήν νέα Ἀγορά (εἰκ.1), ἀνατολικά τοῦ Ἀγοραίου Κολωνοῦ. (ἀγορά ἐκ τοῦ ρήματος ἀγείρω= συναθροίζω). Στὴν Ἀγορά αὐτή ἀπαγορευόταν ἡ ἐμπορική δραστηριότητα. Τό ἐμπορικο κέντρο τῆς πόλεως εἶχε ἀναπτυχθεῖ στήν περιοχή τοῦ Κεραμικοῦ καί στόν χῶρο τῆς μετέπειτα Ρωμαϊκῆς Ἀγορᾶς. (Στήν Λυγιά Λευκάδας ὑπάρχει ἡ λέξη ἀγερμός πού προέρχεται ἀκριβῶς ἀπό τήν ἀρχαιοελληνική λέξη ἀγείρω = συναθροίζω).
Εἱκ.: 1. Ἡ πρώτη σχεδιασμένη πλατεῖα στόν κόσμο με ἀποκλειστικό σκοπό τήν συνάθροιση τῶν πολιτῶν γιά τήν ἀσκηση τοῦ δημοκρατικοῦ τους δικαιώματος (dtv-Atlas zur Baukunst, τ.1, Μόναχο 1974).
Ἡ θέση αὐτή γιά τήν ἵδρυση τοῦ διοικητικοῦ καί θρησκευτικοῦ κέντρου ἦταν κατάλληλη γιατί βρισκόταν κοντά στήν Ἀγορά τοῦ Θησέως καί περνοῦσε ἀπό ἐκεῖ ἡ ὁδός τῶν Παναθηναίων, ὁ σπουδαιότερος δρόμος ὁ ὁποῖος συνένωνε τήν Ἀκρόπολη μέ ὅλους τούς Δήμους τῆς Ἀττικῆς. Στήν πλατεῖα ἀπογερευόταν ἡ κίνηση τροχοφόρων ἦταν δηλαδή, ὅπως θά λέγαμε σήμερα πεζοδρομημένη, ἐκτός τῆς ὁδοῦ τῶν Παναθηναίων ἀπό τήν ὁποία μιά φορά τὸν χρόνο περνοῦσε ἡ πομπή γιά τήν Παλλάδα Ἀθηνά στήν Άκρόπολη. Ἤδη ἄρχισαν νά κτίζονται καί τά διοικητικά κτίρια. Στό τέλος τοῦ 6ου αἰῶνα τό πολιτικό καί κοινωνικό κέντρο τῆς Ἀθήνας ἔχει πάρει τήν μορφή του καί θά τήν διατηρήσει μέχρι καί τό 267 μ.Χ., ὅπου καταστρέφεται ἀπό τούς Ἐρούλους. Ἀλλά καί ἔξω ἀπό τήν πόλη χτίζονται ὀνομαστά γυμνάσια ὅπως, τῆς Ἀκαδημίας, τοῦ Λυκείου καί τοῦ Κυνοσάργους.
Αὐτό ποῦ παρατηροῦμε, κάτι ἀδιανόητο γιά τόν σημερινό μας πολιτισμό (!!!), εἶναι οἱ ἐκτεταμένοι κοινόχρηστοι χῶροι. Χῶροι διοικήσεως, χῶροι θρησκευτικοί χῶροι παιδείας, χῶροι πολιτιστικοί. Ἄν παρατηρήσουμε τόν χάρτη πού δείχνει τίς παρεμβάσεις τοῦ Σόλωνα ἐντοπίζουμε τήν μεγάλη ἔκταση τοῦ δημοσίου χώρου σέ σχέση μέ τήν περιοχή κατοικίας, κάτι πού δέν συναντᾶμε στίς πόλεις κατά τις προηγούμενς ἀλλά καί τίς ἑπόμενες ἱστορικές περιόδους, ὅπου δεν ὑπάρχει ἡ ἔννοια τῆς Δημοκρατίας.
Εἰκ.: 2. Ἀναπαράσταση τῆς Ἀθήνας ἀπό τόν Ἰ. Τραυλό. Παρατηροῦμε πόσο μεγάλη εἶναι ἡ ἔκταση τῶν δημοσίων χώρων σέ σχέση μέ τήν κατοικημένη περιοχή.
Οἱ μεγάλοι ἐλεύθεροι χῶροι ἔχουν βέβαια σχέση μέ τήν λειτουργία τῆς Δημοκρατίας. Στήν Ἐκκλησία τοῦ Δήμου, στήν κλασική ἐποχή, κάθε 9 ἡμέρες, ἔπαιρναν μέρος 6.000 πολίτες διά κληρώσεως, 600 πολίτες ἀπό κάθε μία ἀπό τίς 10 φυλές (συνοικίες) τῆς πόλεως. Στήν ἐπομένη συνεδρίαση κληρωνόνταν ἄλλοι. Ἔτσι σταδιακά ἔπαιρναν ὅλοι μέρος στήν Ἐκκλησία τοῦ Δήμου. Ἄρα χρειαζόταν ἕνας μεγάλος χῶρος γιά νά συγκεντρωθοῦν. Καί αὐτό γινόταν στήν Ἀγορά, στήν Πνύκα, στό θέατρο τοῦ Διονύσου, τό ἀρχαιότερο θεάτρο στήν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας.
Ἡ Ἡλιαία, τό δικαστήριο μέ 6.000 ἄτομα ἐπίσης, ὅπου διά κληρώσεως καί ἐκ περιτροπῆς ἔπαιρναν μέρος πάλι, ὅπως καί στήν Ἐκκλησία τοῦ Δήμου, ὅλοι οἱ πολίτες, συνεδρίαζε κάθε ἡμέρα στόν Λόφο τοῦ Ἀρδηττοῦ. Ἀλλά καί ἡ Βουλή τῶν 500 συνεδρίαζε κάθε ἡμέρα σέ κλειστό χῶρο στό Βουλευτήριο, τό ὁποῖο ἔπρεπε νά χωράει τουλάχιστον 500 ἄτομα. Ἡ συμμετοχή στά κοινά τοῦ συνόλου τῶν ἀνθρώπων πού εἶχαν δικαίωμα τοῦ ἐκλέγειν καί ἐκλέγεσθαι ἀπαιτοῦσε μεγάλους δημοσίους ἀνοιχτούς καί κλειστούς χώρους. Ἀλλά καί ἡ συμμετοχή στήν παιδεία, τόν πολιτισμό, τόν ἀθλητισμό καί τήν λατρεία, ὅπου ἔπρεπε νά συμμετέχει τό σύνολο τῶν πολιτῶν.
Ἡ δέ Ἀρχιτεκτονική μέ ἀπαράμιλλη μαεστρία ἀποτυπώνει τό φιλοσοφικό ὑπόβαθρο τῆς κοινωνίας αὐτῆς, ὅπως ἡ ἀναζήτηση τοῦ μέτρου, ἡ ὑψηλή τεχνογνωσία, ἡ αἰσθητική καί ἡ κατάκτηση τῆς καθαρότητας στίς μορφές, ὡς ἀποτέλεσμα τῆς ἐπιζητουμένης καθαρότητας καί ἀρετολογικῆς φιλοσοφικῆς τάσεως τοῦ ἀτόμου.
Ἔτσι βγαίνει τό ἀβίαστο συμπέρασμα ὃτι ἡ λειτουργία τοῦ δημοκρατικοῦ πολιτεύματος κατά τά ἑλληνικά πρότυπα, συνδυάζεται μέ μιά πόλη μέ μικρό πληθυσμό καί μέ μεγάλους δημοσίους χώρους.
Ἡ πλατεῖα ὡς σύμβολο αὐτοδιοικήσεως διασώθηκε μέσα στούς αἰῶνες καί ἰδιαίτερα μέσα στήν Τουρκοκρατία στίς Κοινότητες τῶν Ἑλλήνων. Παρατηροῦμε ὅτι στά κεφαλοχώρια ὅπως τά λέγαμε, ὑπῆρχει πάντα μιά κεντρική πλατεῖα, σέ ἄλλους ὅμως οἰκισμούς ὄχι. Αὐτό σημαίνει ὅτι στά πρῶτα ὑπῆρχε μορφή αὐτοδιοικήσεως μέ τούς δημογέροντες καί τήν συνάθροισή τους στήν πλατεῖα πού ἦταν ὁ ἀναγκαῖος χῶρος συναθροίσεως γιά τά θέματα τους. Στούς ἄλλους πού δέν ὑπῆρχε πλατεῖα σημαίνει ὅτι ἦταν ἁπλῶς ἐξαρτώμενοι οἰκισμοί. Αὐτό κράτησε μέχρι καί τόν Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Καί ἔχουμε ἀνάλογα παραδείγματα καί ἀπό τήν Λευκάδα.
Ἡ ἔλλειψη τέτοιων χώρων, ὅπως συμβαίνει στίς σύγχρονες κοινωνίες ὑποδηλώνει μέ τρόπο ἐμφαντικό τήν ἐλλειψη στοιχειωδῶν δικαιωμάτων τῶν πολιτῶν καί σηματοδοτεῖ τήν σημερινή ἀγελαία κοινωνία. Τά σημερινά παραδείγματα πόλεων, τίς ὁποῖες χαρακτηρίζει ἡ ἔλλειψη τοῦ μέτρου, ὅπως πόλεις μέ οὐρανοξύστες (Ἀμερική, Ντουμπάϊ, Χόνγκ Κόνγκ, κ.λ.π.) καί ἄκρατο ὑπερπληθυσμό, δείχνουν ἁπλῶς τήν ἀντιδημοκρατική δομή τῶν χωρῶν αὐτῶν, μαρτυροῦν δέ μέ ἔμφαση τά ἀδιέξοδα τῆς σύγχρονης κοινωνίας. Ἐξ᾿ ἄλλου ἀπό τήν ἐποχή τής ἀρχαίας Αἰγύπτου μέ τίς πυραμίδες καί τά ὑπερμεγέθη κτίρια, τό μεγάλο ὕψος τῶν κτιρίων, διαχρονικά, συνδυάσθηκε μέ τήν ἀπολυταρχία.
Γι’αὐτό καί ἡ ἀνέγερση οὐρανοξυστῶν στήν Ἑλλάδα ὅπως κάνουν τώρα ἐντελῶς ἀνιστόρητα στό Ἑλληνικό (Marina Tower) εἶναι ἱστορικό λάθος γιά τήν Ἑλλάδα τοῦ μέτρου.
Εἰκ.: 3. Ντουμπάι
Εἰκ.: 4. Χόνγκ Κόνγκ
Οἱ κατόψεις ὅλων τῶν πόλεων τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας, δείχνουν μιά ἀνάλογη σχέση τῶν δημοσίων χώρων ὡς πρός τούς ἰδιωτικούς. Τόσον στήν δομή τῆς πόλεως ὅσον καί στήν μορφή καί τόν χαρακτῆρα τῶν ἰδιωτικῶν κτιρίων, πού δέν ἔπρεπε νά εἶναι πιό ἐπιβλητικά άπό τά δημόσια. *
Ἑνάμισυ περίπου αἰῶνα μετά τόν Σόλωνα καί ἔχοντας ἤδη ἐγκαθιδρυθεῖ ἡ Δημοκρατία ἀπό τόν Κλεισθένη τό 507-508 π. Χ. καί μέσα στόν 5ο αἰῶνα, στὸν κύκλο τοῦ Περικλῆ ἐμφανίζεται ὁ Ἱππόδαμος ἀπό τήν Μίλητο: Ἀρχιτέκτων, Πολεοδόμος, Φυσικός, Μαθηματικός καί Φιλόσοφος.
Εἶναι κυρίως γνωστός ὡς ὁ θεμελιωτής τῆς ἐπιστήμης τῆς πολεοδομίας. Χαρακτηριστικό καί ἀξεπέραστο παράδειγμα ἡ ὀργάνωση τοῦ πολεοδομικοῦ σχεδίου τῆς ἰδιαίτερης πατρίδας του, Μιλήτου, μετά τήν καταστροφή της ἀπό τούς Πέρσες τό 479 π.Χ. Ἕνα πολεοδομικό παράδειγμα πού προσπαθοῦμε καί σήμερα νά τό μιμηθοῦμε.
Ὀ Ἰππόδαμος φέρνει μιά καινούργια πνοή στήν πολεοδόμηση τῶν πόλεων, μιά καί εἰσάγει γιά πρώτη φορά τήν χωροταξική διάκριση τῶν χρήσεων γῆς. Στό σχέδιο τῆς Μιλήτου παρατηροῦμε ὅτι ὁ δημόσιος χῶρος σχεδιάζεται ἑνιαῖος νά διατρέχει τήν κεντρική περιοχή τῆς πόλεως καί εἶναι ἀνεξάρτητος ἀπό τήν περιοχή κατοικίας. Κατά τέτοιο τρόπο, ὧστε ὅλοι οἱ κάτοικοι, οἱ τρεῖς στήν οὐσία γειτονιές νά ἔχουν ἴση σχέση μέ αὐτόν.
Εἰκ. :5. Μίλητος (dtv-Atlas zur Baukunst, τ .1, Μόναχο 1974).
Εἰκ.:5. Ἀναπαράσταση τοῦ κέντρου τῆς Μιλήτου. (ΤΟ ΒΗΜΑ 14, 3. 2011)
Σημειωτέον ὅτι, ὁ χωρισμός τῶν πόλεων σέ γειτονιές ἤ πολεοδομικές ἑνότητες εἷναι καί σήμερα ἡ ὑποχρεωτική μεθοδολογία γιά τήν σχεδίαση ἤ γιά τήν ἀνασυγκρότηση τῶν πόλεων. Ἡ δέ προσπάθεια πού γίνεται σήμερα παντοῦ γιά τήν πεζοδρόμηση καί αὐτονόμηση, σάν χωροταξικοῦ σημείου ἀναφορᾶς, τῶν κέντρων τῶν πόλεων, δέν εἶναι τίποτε ἄλλο παρά ἡ προσπάθεια νά προσεγγίσουμε τίς ἀρχές πού πρῶτα ὁ Σόλων καί μετά ὁ Ἱππόδαμος καθιέρωσε γιά τήν λειτουργία τῶν πόλεων 2500 χρόνια πρίν. Μόνο πού οἱ πλατεῖες σήμερα εἶναι γιά νά παίρνουμε ἀνάσα ἀπό τούς συσσωρευμένους ὄγκους μπετόν στίς πόλεις, ἐνῶ στόν Σόλωνα καί τόν Ἱππόδαμο ἦταν χῶροι ἀσκήσεως τῶν δημοκρατικῶν ὑποχρεώσεων καί δικαιωμάτων τῶν πολιτῶν.
Παρά τό ὅτι σέ ὅλα τά Πολυτεχνεῖα διδασκόμαστε τήν πολεοδομία τοῦ Ἱπποδάμου δέν μποροῦμε νά τήν προσεγγίσουμε, διότι ἁπλούστατα τά σημερινά μας καθεστῶτα δέν εἶναι δημοκρατικά.
