Ὁ θάνατος τοῦ παλικαριοῦ. Λοχαγός Χαράλαμπος Σταματέλος καί ἡ πικρή τύχη τῆς 11ης Μεραρχίας στή Μ. Ἀσία).

Τό παρακάτω κείμενο εἶναι ἀπόσπασμα ἀπό ἐκτενέστερο ἄρθρο πού δημοσιεύθηκε στήν ΠΟΛΙΤΙΚΗ καί ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ τῶν ΠΑΤΡΩΝ, ἀπό τόν Γεώργιο Θ. Γιαννόπουλο, φύλλο 125ο, Σεπτέμβριος 2012.

Βρισκόμαστε στόν ὀλέθριο γιά τήν Ἑλλάδα Αὔγουστο τοῦ 1922. Τόπος, ὅπου ἐκτυλίσσεται τό ἀφήγημα, ἡ Μικρά Ἀσία καί δή τό βόρειο κομμάτι τῆς ὑπό τῆς στρατιᾶς μας καταληφθείσης περιοχῆς, ἡ ὁποία κατείχετο ὑπό τοῦ Γ´ Σώματος Στρατοῦ, μέ ἕδρα τό Δορύλαιον (Ἐσκί Σεχήρ).  Τό Σῶμα αὐτό ἀπηρτίζετο ἀπό 3 Μεραρχίες: τήν 3^η (Πατρῶν), τήν 10^η καί τήν 11^η. Ἐξ αὐτῶν, ἡ 11^η μέ διοικητή τόν ὑποστράτηγο Ν. Κλαδᾶ, ἐφύλασσε τήν περιοχή γύρω ἀπό τήν Κίο καί ἦταν ἡ πιό ἀπόμακρη καί ἀπομονωμένη ἐκ τῶν Μεραρχιῶν τοῦ Γ´ Σώματος.  Τό Σῶμα αὐτό ἔλαβε τήν διαταγή τῆς συμπτύξεως στίς 16 Αὐγούστου, ὅταν ἤδη τό νότιο μέτωπο ὑποχωροῦσε ἀσυγκράτητο πρός τήν θάλασσα, ἕνα δέ σημαντικό κομμάτι του ὑπό τόν Νικ. Τρικούπη ἐμάχετο ἐν ἀπογνώσει περίκλειστο στήν περιοχή τοῦ Ἰλμπουλάκ, λίγο πρίν ἀπό τή σφαγή στό Ἀλῆ Βεράν καί τήν αἰχμαλωσία του.    ………

Τί ἐγίνετο, ὅμως, μέ τήν 11^η Μεραρχία;

Τήν μοιραία αὐτή ἡμέρα, τήν 28^η, ἡ βορείως τῶν ἄλλων κινουμένη 11^η Μεραρχία, παραπαίουσα οὐσιαστικῶς στήν δύσβατη περιοχή βορείως τῆς Προύσης, εἶχε χάσει κάθε ἐπαφή μέ τό ὑπόλοιπο Γ´ Σῶμα. Περιστατικά θλιβερά ἀκηδίας καί ἀσυνεννοησίας ἐπρόκειτο νά συμβοῦν καί ἐδῶ, ὅπως ἀκριβῶς καί στό νότιο μέτωπο. Τμήματα τουρκικοῦ ἱππικοῦ εἶχαν διεισδύσει στό κενό μεταξύ 11^ης καί 10^ης Μεραρχίας καί ἦταν ζήτημα χρόνου ἡ περικύκλωση τῆς πρώτης. Ὁ στρατηγός Γεώργιος Κορτζᾶς, ὁ ὁποῖος ὡς συνταγματάρχης ἦταν τότε διοικητής τῆς 3^ης Μεραρχίας, ἔχει περιγράψει σέ ἐκτενές καί λεπτολόγο ἡμερολόγιο του τά τῆς συμπτύξεως τοῦ Γ´ Σώματος. Τό μνημειῶδες αὐτό ντοκουμέντο, ἐξηγμένο ἐκ τοῦ Ἀρχείου τοῦ Ναυάρχου Θεοφανίδη, παρεθέσαμε στήν παροῦσα σέ τρεῖς συνέχειες (φύλλα 80, 81 καί 82).  Γράφει, λοιπόν, ὁ ἀείμνηστος στρατηγός, ἰδιαίτατα γιά τήν 28^ην Αὐγούστου τά ἑξῆς:

«…κατά τήν τελευταίαν ταύτην ἡμέραν ἐδόθη ἀφορμή νά αἰχμαλωτισθῇ ἡ ΧΙ μεραρχία. Πράγματι, τήν 28^ην Αὐγούστου εἴτε ἐξ ἀφελείας ἤ ἀμελείας, εἴτε ἐξ ἐσφαλμένου προσανατολισμοῦ, εἰς τήν πρό τῆς Προύσης γραμμήν προκαλύψεως τοῦ Γ´ Σ.Σ., δέν ἐπῆλθε ὁ διαταχθείς σύνδεσμος τῆς 10^ης μεραρχίας μετά τῆς 11^ης· οὕτω δέ, μεταξύ τῶν δύο τούτων μεραρχιῶν, παρέμεινε ἱκανός χῶρος κενός ἄνευ οὐδεμιᾶς ἐπιτηρήσεως ἤ ἀσφαλείας καί τό παρακολουθοῦν τό Γ´ Σ.Σ. ἐχθρικόν ἱππικόν, δυνάμεως μεραρχίας, διῆλθε διά τοῦ κενοῦ τούτου τήν μεσημβρίαν καί ἐτάχθη ἀνενοχλήτως εἰς τά νῶτα τῆς ἐν παρατάξει ΧΙ μεραρχίας. Ὅτι τό κενόν παρέμεινε ἀφύλακτον προκύπτει καί ἐκ τοῦ ὅτι ἀξιωματικός τοῦ ἐπιτελείου τῆς 11^ης μεραρχίας, σταλείς εἰς τό ἐν Προύσῃ στρατηγεῖον τοῦ Γ´ Σ.Σ., ἵνα ζητήσῃ πληροφορίας, ἐξηφανίσθη κατά τήν ἐπιστροφήν του πρός τήν ΧΙ μεραρχίαν κατά πᾶσαν πιθανότητα συλληφθείς καί φονευθείς ὑπό ἱππέων τῆς διελθούσης διά τοῦ κενοῦ δυνάμεως ἐχθρικοῦ ἱππικοῦ».

Αὐτό, τό ὁποῖον ὑπῆρξε ἰσχυρά πιθανότης γιά τόν στρατηγό Γ. Κορτζᾶ, ἀπεδείχθη – φεῦ – τραγική βεβαιότης, λίγο ἀργότερα. Ὁ ἀξιωματικός αὐτός τοῦ ἐπιτελείου τῆς κακότυχης 11^ης Μεραρχίας ἦταν ὁ Χαράλαμπος Σταματέλος, λοχαγός, ἡλικίας μόλις 25 ἐτῶν (ἔτος γεννήσεώς του τό 1897), Λευκάδιος τήν καταγωγήν, περί τῆς ἡρωϊκῆς δράσεως καί τῆς τραγικῆς τύχης τοῦ ὁποίου ὑπάρχουν στοιχεῖα, ἀλλά καί οἱ «Γέρανοι τοῦ Ἰβύκου», ἀποκαλύψαντες ὅτι τό σφαγιασθέν σῶμα του, οἰκτρῶς παραμορφωμένο, ἔκειτο σέ ἕνα χαντάκι, κάπου μεταξύ Μουδανιῶν καί Προύσης.

Παραθέτουμε τά ἀκόλουθα στοιχεῖα περί τοῦ ἥρωος, ὅπως περιέχονται σέ ἕνα εὐσύνοπτο καί ἀπέριττο κείμενο, ἐκπονηθέν ὑπό τοῦ ἀδελφοῦ του Ἰωάννου Σταματέλου, τέως Γεν. Ἐπιθεωρητοῦ Μέσης Ἐκπαιδεύσεως, τό ὁποῖον περιῆλθε εἰς χεῖρας μας καί φέρει τόν τίτλο: «Ἡ Οἰκογένεια τοῦ Ἐπαμεινώνδου Κ. Σταματέλου, ἱερέως» καί πάππου – προσθέτουμε – τοῦ ἥρωος λοχαγοῦ.

Ὁ Χαράλαμπος, λοιπόν, Σταματέλος, τόν ὁποῖον ὁ κύκλος του ἐγνώριζε ὡς «Λάμπη», εἰσῆλθε στήν Σχολή τῶν Εὐελπίδων τόν Φεβρουάριο τοῦ 1914. Τόν Νοέμβριο τοῦ 1915 κατετάγη ὡς ἀνθυπασπιστής καί εὐθύς ἀμέσως ὡς ἀνθυπολοχαγός πεζικοῦ. Τό 1917 ἐπροβιβάσθη εἰς ὑπολοχαγόν καί τόν Φεβρουάριο τοῦ 1920 εἰς λοχαγόν ἐπί «διακεκριμένῃ πράξει».  Ἦταν ἡ ἐποχή κατά τήν ὁποίαν ἡ Ἑλλάς πολεμοῦσε γιά τήν ἐθνική της ὁλοκλήρωση καί οἱ μετέχοντες στούς πολέμους ἀξιωματικοί ἐλάμβαναν, ἐκτός τῶν μεταλλίων, καί βαθμούς ἐπ᾿ ἀνδραγαθίᾳ, χωρίς νά τηρῆται ἡ «ἄγονος καί χρονοβόρος ἀρχαιότης». Στήν πρώτη, λοιπόν, μεγάλη μάχη πού ἔδωσε ὁ στρατός τῆς Ἀμύνης στό μακεδονικό μέτωπο, δηλαδή τήν μάχη τοῦ Σκρᾶ, ὁ Σταματέλος ἐπετέλεσε σπουδαῖα ἔργα:

α) ἀνέλαβε καί ἔφερε ἐπιτυχῶς εἰς πέρας τήν ἀποκρυπτογράφηση ἀπό ἀεροπορικές φωτογραφίες τῶν ὀχυρώσεων τῶν Γερμανοβουλγάρων, καταρτίσας διάγραμμα ὑποβληθέν στήν γαλλική διοίκηση.

β) Ὥρμησε παράφορος, παρ᾿ ὅτι ὑπηρετοῦσε σέ ἐπιτελικό γραφεῖο τῆς μονάδος του, ἐναντίον τοῦ ἐχθροῦ καί συνέλαβε μόνος 14 ἐχθρούς, κρυπτομένους σέ ἕνα «ἀμπρί». Ἡ μάχη τοῦ Σκρᾶ ἔγινε στίς 15 Μαΐου 1918 καί ὑπῆρξε τό βάπτισμα τοῦ πυρός γιά τόν Στρατό τῆς (βενιζελικῆς) Ἀμύνης.

Ὅπως γράφει ὁ ἀδελφός του, στό Ὑπουργεῖο δέν ὑπάρχουν στοιχεῖα γιά τίς μονάδες, στίς ὁποῖες ὑπηρέτησε. Τόν βρίσκουμε πλέον ὡς ἀξιωματικό τοῦ Ἐπιτελείου τῆς 11^ης Μεραρχίας (3^ου ἐπιτελικοῦ Γραφείου) στήν Μ. Ἀσία. Ὑπ᾿ αὐτή τήν ἰδιότητα ἀπεστάλη ἀπό τόν Μέραρχο στρατηγό Κλαδᾶ στήν Προῦσα, νά ζητήσῃ καί νά φέρῃ τίς διαταγές τοῦ σωματάρχου στρατηγοῦ, Λευκαδίου καί αὐτοῦ, Πέτρου Σουμίλα. Ἐστάλη, ἀλλά δέν ἐπέστρεψε. Δύο ἡμέρες ἀργότερα, στίς 30 Αὐγούστου 1922, παρεδίδετο στόν ἐχθρό καί ἡ 11^η Μεραρχία, ἀκριβέστερα, ὅ,τι εἶχε ἀπομείνει ἀπ᾿ αὐτήν, συνολικῶς 4.500 ἄνδρες. Ἕνα ἀπό τά συντάγματά της, ὅπως εἴπαμε,  τό 55ο, εἶχε προσκολληθῆ στόν Ζήρα καί διεσώθη μαζί του. Πολλοί ἄλλοι ἀπό τούς ἄνδρες της βλέποντας, ποῦ ὡδηγοῦντο, διέφυγαν μέ ἀτομικές ἀπεγνωσμένες προσπάθειες.

Ἀλλά, ἄς ἐπανέλθουμε στόν λοχαγό.

Τόν κλῆρο τοῦ θανάτου ἐτράβηξε ὁ ἴδιος. Ὁ Μέραρχος εἶχε ὁρίσει νά πάῃ στήν Προῦσα ἕνας ἄλλος λοχαγός (ὁ Δουδουμόπουλος), ἀλλ᾿ ὁ Σταματέλος ἐζήτησε μόνος του νά μεταβῇ αὐτός, γιά νά συνεννοηθῇ μέ τόν σωματάρχη στρατηγό Σουμίλα. Ἕφυγε μέ τό αὐτοκίνητο τοῦ στρατηγοῦ (= τοῦ Κλαδᾶ). Λέγεται ὅτι ὁ Σουμίλας, ὅταν τόν ἀποχαιρέτησε τοῦ εἶπε πατρικῶς: «βρέ παιδί μου, πῶς θά πᾶς πίσω μέ αὐτήν τήν κατάσταση;». Ὁ Σταματέλος διερχόμενος ἀπό τήν πλατεῖα τῆς Προύσης παρέλαβε μαζί του δύο ἄλλους ἀξιωματικούς καί ἐπιστρέφων ἐνέπεσε στήν ἐνέδρα τῶν Τούρκων καί οἱ μέν δύο ἄλλοι ἀξιωματικοί ἐφονεύθησαν ἐπί τόπου, ὁ δέ Σταματέλος «τραυματισμένος βαριά ἀπέθανε, ἐνῶ μετεφέρετο στό νοσοκομεῖο!». Ἔτσι γράφει σέ ἐπιστολή του πρός τόν Ἐρυθρό Σταυρό Τοῦρκος στρατηγός, ὁ ὁποῖος ὑπογράφει ὡς ἀρχηγός τοῦ Ἐπιτελείου σώματος στρατοῦ.

Ἰδού, ὅμως, ἕνα ἀφήγημα, ἀξιοπιστότερο ὁπωσδήποτε, ἀπό τίς πληροφορίες τοῦ Τούρκου στρατηγοῦ καί τά περί «νοσοκομείου» ἀνατολίτικα ψεύδη. Ἀνήκει στόν συμπολεμιστή τοῦ Σταματέλου, συμμαθητή του, ὅπως γράφει, στήν Σχολή τῶν Εὐελπίδων, τόν Πολύβιο Μοσχοβίτη, ὁ ὁποῖος στίς 27.12.1922 (;) ἔγραψε ἀφήγημα στήν ἐφημερίδα «Ἔθνος». Σ᾿ αὐτό ἀναφέρεται στόν Σταματέλο μέ τά ἑξῆς:

«…Τόν ἔστειλαν ἐκείνη τήν ἡμέρα νά βρῇ στήν Προῦσα τό σῶμα στρατοῦ καί νά συνδεθῇ μέ αὐτό λαμβάνων διαταγάς καί ὁδηγίας. Ἔκτοτε δέν ξαναφάνηκε καί ἡ ἐξαφάνισίς του ἐσήμαινε διά τό Ἐπιτελεῖον ἀπώλειαν ἀνεπανόρθωτον. Ὅσον ἀφορᾷ τόν Σταματέλον κανείς ποτέ δέν ἔμαθε τί ἀπέγινε. Νομίζω ἐν τούτοις πώς εἶδα τό πτῶμα του, ὅταν ἠρχόμουν μέ τήν συνοδείαν αἰχμαλώτων στό δρόμο τῆς Προύσης, ἔξω ἀπό τά Μουδανιά, πρίν φθάσωμε στό “ματωμένο ποτάμι”, ὑπό τίς ἑξῆς συνθήκας… (Τετάρτη, 28 Δεκεμβρίου, συνεχίζει). …Αὐτό τό περιστατικό ἐτράβηξε τά μάτια μου πρός τό χαντάκι τοῦ δρόμου.

Λίγα βήματα πιό κάτω εἴδαμε κατακείμενο, ἐπίσης στό χαντάκι, ἀλλά φρικτῶς παραμορφωμένο καί θεόγυμνο ἕνα πτῶμα. Μαῦρο πηχτό ὑγρό στίς γωνιές ἀπό τά χείλη. Ἄδειες κόγχες, φρικτές. Καί – φρικτή ἀντίθεση – ἀπάνω ἀπ᾿ αὐτή τήν ἀπαίσια εἰκόνα ἕνα στεφάνι ἀπό κατάξανθα, χρυσᾶ μαλλιά, ὄμορφα λαμπρά ἀκτινοβολοῦντα κάτω ἀπό τό φλογερό φίλημα τοῦ αὐγουστιάτικου ἥλιου… Ἦτο τό πτῶμα αὐτό σίγουρα τοῦ λοχαγοῦ Σταματέλου, τοῦ λοχαγοῦ, πού ὅπως εἶπα ἡ Μεραρχία εἶχε χάσει ἀπό τίς 28 Αὐγούστου καί τό βλέπαμε ἔτσι κατακείμενο στό χαντάκι τοῦ δρόμου, ἐκεῖνο τό πρωί τῆς 31^ης Αὐγούστου, πηγαίνοντας αἰχμάλωτοι ἐμεῖς πρός τήν Προῦσα. Οἱ Τοῦρκοι τόν εἶχαν σκοτώσει… Γιατί, ἐπιμένω, τό πτῶμα ἐκεῖνο ἦταν ἄφευκτα τοῦ Σταματέλου, τοῦ ἀλησμόνητου παλληκαριοῦ. Τέτοια μαλλιά, τόσα καί τόσο ξανθά, τόσο περίεργα ξανθά, μόνον ὁ “Λάμπης” εἶχε… Ὁπωσδήποτε εὑρεθεῖσα χωρίς τόν Σταματέλο ἡ Μεραρχία, τρομοκρατηθεῖσα ἀπό τήν προσβολή τῶν Τούρκων ἱππέων εἰς τό Στρατηγεῖον της τήν 28 Αὐγούστου, κολλήσασα εἰς τό Δεμίρ Τάς, ἀναχωρήσασα ἀπ᾿ ἐκεῖ τό πρωΐ τῆς 29^ης, ἀντί τό βράδυ τῆς 28^ης, πού εἶχε διαταχθῆ (;) ἀπό τό Σῶμα, ἄρχισε τήν κίνησή της τρομοκρατημένη, ψυχικῶς ἡττημένη ἤδη ἀπό τῆς στιγμῆς ἐκείνης».

Αὐτό ὑπῆρξε τό τραγικό τέλος τοῦ λοχαγοῦ Σταματέλου, ἀλλά καί τῆς 11^ης Μεραρχίας. Ὅσο καί ἄν οἱ σῳζόμενες μαρτυρίες συναδέλφων του φαίνονται κάπως ὑπερβολικές, προκύπτει ὅμως ἀπ᾿ αὐτές ὅτι ὁ ἀείμνηστος, παρά τό νεαρόν τῆς ἡλικίας του, ὑπῆρξε ἐξαιρετική προσωπικότης ἐπιτελικοῦ ἀξιωματικοῦ. Τόν ἐχαρακτήριζαν ὡς τήν ψυχή τῆς Μεραρχίας.

Ἐκάκιζαν ὅλοι τόν Κλαδᾶν, διότι εἰς «τόσον κρισίμους στιγμάς» τόν ἔστειλε στόν θάνατο καί ἀπέδιδαν στήν ἐνέργεια αὐτή τοῦ Μεράρχου τήν αἰχμαλωσία τῆς Μεραρχίας. Λέγεται ὅτι ὁ Κλαδᾶς, ἐπειδή ἀργοῦσε ὁ Σταματέλος νά ἐπιστρέψῃ, ἐπέμενε νά τόν περιμένῃ ἀναποφάσιστος μέ συνέπειαν, νά τοῦ εἰπῇ ὁ ἱερεύς τῆς Μεραρχίας: «Κύριε Μέραρχε, εἶναι στιγμές νά λάβετε γενναίας ἀποφάσεις!». Διέταξε ἐκκίνηση, ἀλλ᾿ ἦταν ἀργά…

* * *

1.- Ἡ ἐπιστολή τοῦ Τούρκου στρατηγοῦ, γραμμένη στήν γαλλική, ὁμιλεῖ περί «διακομιδῆς» τοῦ Σταματέλου “à l’ hopiτal”, γράφει ὅτι ἀγνοεῖται ὁ τάφος του καί συλλυπεῖται τήν οἰκογένεια γιά τήν ἀπώλεια τοῦ «μοναδικοῦ» υἱοῦ της.