Τό σκληρό 1743 γιά τήν Λευκάδα καί ἡ αὐτοθυσία τοῦ Ἀν. Σέρβου καί τῶν προγόνων τοῦ Ἀριστ. Βαλαωρίτη

Cartwright Joseph. The Sanita at Sta Maura. (Δώδεκα ἔγχρωμες χαλκογραφίες ἀπό τά Ἰόνια νησιά, χάραξη και ἐπιχρωματισμός R. Havell  καί υἱοῦ, Λονδίνο 1821.   Εἶναι ἡ μόνη ἀπεικόνιση λοιμοκαθαρτηρίου πού ἔχουμε  ἀπό τά Ἑπτάνησα.

Ἡ σημερινή δοκιμασία μέ τήν πανδημία τοῦ κορονοϊοῦ μᾶς θυμίζει τί πέρασε ἡ ἀνθρωπότητα στίς κατά καιρούς πανδημίες, ἰδίως τῆς πανώλους.  Μᾶς φέρνει στό νοῦ τόν λοιμό κατά τούς πρώτους χρόνους τοῦ  Πελοποννησιακοῦ πολέμου στήν Ἀθήνα,  τοῦ ὁποίου θῦμα ὑπῆρξε καί ὁ Περικλῆς. Ἀναλυτικές περιγραφές  καί τήν συμπτωματολογία ἔχουμε ἀπό τόν Θουκυδίδη, ὁ ὁποῖος ἀσθένησε ἀλλά κατάφερε νά ἐπιβώσει. Ὅπως φαίνεται ἡ πιό τρομακτική ἀπό ὅλες ἦταν ἡ ἐπιδημία τῆς πανώλους τό 1350, πού ὀνομάσθηκε Μαῦρος Θάνατος καί ἀποδεκάτισε τόν μισό πληθυσμό τῆς Εὐρώπης.

Στήν Λευκάδα καί γενικῶς στά Ἑπτάνησα  οἱ ἐπιδημίες αὐτές ἐρχόταν ἀπό τήν  Ἰταλία καί δυστυχῶς δέν ἦταν λίγες. Η Βενετία εἶναι ἡ πρώτη πού ἀντιμετωπίζει τήν μάστιγα αὐτή μέ σειρά μέτρων στίς κτήσεις της ἀπό τόν 15^ο αἰῶνα, ὅπως ἀπαγόρευση ἐπικοινωνίας, κλείσιμο στό σπίτι,  καραντίνα, καί ἀπολύμανση.  Στά πλαίσια αὐτά ἡ ἑνετική διοίκηση ἀποφάσισε τήν δημιουργία  λοιμοκαθαρτηρίων στίς δαλματικές ἀκτές  καί στά Ἰόνια νησιά γιά τήν ἀντιμετώπιση τῆς μάστιγας τῶν ἐπιδημιῶν,  πού ἦταν συχνή.

Ἐξαιρετικά ἐνδιαφέρουσες πληροφορίες γιά τό θέμα αὐτό βρίσκουμε στήν μελέτη  τῆς κ. Βάννας Πανδῆ-Ἀγαθοκλῆ, Δρ. χημικοῦ-ἐρευνήτριας, Καραντίνες καί λοιμοκαρθατήρια στά Ἰόνια νησιά,  Ἰατρικά Χρονικά Βορειοδυτικῆς  Ἑλλάδας, 2011, Τόμος 8, Τεύχος 2.  Σύμφωνα μέ τήν παραπάνω μελέτης τά λοιμοκαθαρτήρια,  ἔγιναν,  στήν Κέρκυρα τό 1705, στο νησάκι τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, στήν Λευκάδα τό 1718, στήν Κεφαλλωνιά τό 1705, στήν Ἰθάκη ἐπίσης ἕνα μικρό λαζαρέτο σέ ἕνα μικρό νησί,  στήν Ζάκυνθο τό 1588 καί ἐπειδή ἦταν ἀνεπαρκές ἱδρύθηκε τό νέο ἐποχιακό λοιμοκαθαρτήριο στό Μαραθονῆσι στόν κόλπο τοῦ Λαγανά τό  1690  καί στά Κύθηρα τό 1817.   Ἀπό ὅλα αὐτά, τήν μόνη γκραβούρα πού ἔχουμε, εἶναι αὐτή τοῦ λοιμοκαθαρτηρίου τῆς Λευκάδας ἀπό τόν  Joseph Cartwright τό 1821.

Ἡ πανώλης ἤ πανούκλα, χτύπησε τήν Λευκάδα  πολλές φορές πρίν τό 1743.  Τό 1644, τό 1673, τό 1682. Σέ συνδυασμό δέ μέ τούς καταστρεπτικούς σεισμούς πού γινότανε, τό νησί πέρασε ἐξαιρετικά δύσκολες στιγμές. Μέ μεγάλη ἀπομείωση τοῦ πληθυσμοῦ καί ἀλεπάλληλες οἰκονομικές καταστροφές. Ἀντιγράφουμε ἀπό τήν παραπάνω μελέτη:

«Το πρώτο λοιμοκαθαρτήριο,   της Λευκάδας θεμελιώθηκε το 1718 στην είσοδο του καναλιού της Αγίας Μαύρας ανάμεσα στις περιοχές Καλλιγόνι και Μπρίκι.  Φαίνεται ότι η τύχη και λειτουργία αυτού του πρώτου λοιμοκαθαρτηρίου δεν ευοδώθηκαν, διότι μερικά χρόνια αργότερα, όταν το νησί έπληξε η καταστροφική επιδημία του 1743, οι Αρχές πανικόβλητες έσπευσαν να καλύψουν τις ανάγκες με το στήσιμο πρόχειρων παραπηγμάτων σε διάφορες τοποθεσίες στις παρυφές του αστικού οικισμού, χωρίς να γίνεται καθόλου λόγος για το μόνιμο λοιμοκαθαρτήριο. Η πανώλης που μάστισε το νησί το 1744 είχε 1.800 θύματα. Το μίασμα της πανώλης 22 εκομίσθη εις την νήσον Λευκάδα κατά Ιούνιον 1743 εκ Μεσσήνης της Ιταλίας, δηλ. μερικές δεκαετίες αφότου το νησί είχε γίνει μέρος της Ενετικής Δημοκρατίας.

Επί Αγγλοκρατίας ένα νησάκι, που βρίσκεται βόρεια του Β.Α άκρου του ισθμού, εχρησιμοποιείτο για καραντίνα. ΄Ήταν το νησί του Αγίου Νικολάου, όπου αργότερα ήταν το σπίτι του Σικελιανού. Ο Hennen, αρχίατρος Μεσογείου επί Αγγλοκρατίας, βεβαιώνει ότι οι κανονισμοί στο λοιμοκαθαρτήριο της Λευκάδας ετηρούντο αυστηρά και οι αξιωματικοί του λοιμοκαθαρτηρίου εργάζονταν κατά τρόπο υποδειγματικό».  ’Εδῶ θά πρέπει νά κάνουμε μιά διόρθωση. Ἡ ἐπιδημία ἦλθε στήν Λευκάδα   ἀπό κάποιον Ρογκότη ἀπό τήν Μεσσήνη τῆς Ἰταλίας, τόν Μάϊο τοῦ 1743, σύμφωνα μέ καταγραφή στό καπιτολάριο τοῦ  Ἱεροῦ Ναοῦ τῆς Γύρας (Π. Ροντογιάννης, Ἱστορία τῆς Νήσου Λευκάδος, τ. Α΄: σελ. 527).

Ἡ θέση τοῦ λοιμοκαθαρτηρίου  εἶναι ἡ περιοχή τοῦ ἀρχαιοτάτου Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στό πέραμα στήν παραλία τοῦ Καλλιγονίου. Ἡ ἐκκλησία κατά τόν Μαχαιρᾶ ὑπάρχει ἀπό τον καιρό τῶν Τόκκων. (Κ. Μαχαιρᾶς, Ναοί καί Μοναί  Λευκάδος, Ἀθῆναι 1957, σελ. 178 -179). Καί εἶναι κατανοητό μιά καί ἡ λέξη πέραμα ἀφορᾶ στήν ἀρχαιοτάτη λίθινη γέφυρα μεταξύ Λευκάδας καί Αἰτωλοακαρνανίας, πού ἦταν τό πέρασμα ἀπό τό νησί στήν ἔναντι Στερεά, στό σημεῖο Ρούγα. Ἧταν ἔργο τῶν Κορινθίων καί ἦταν ἡ μακρύτερη λίθινη γέφυρα τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας. (Manuel Fiedler και Marcus Heinrich Hermanns: Ἡ μεγαλύτερη σέ μῆκος γέφυρα τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας.  Πρακτικά Συνεδρίου:  ΝΗΡΙΚΟΣ – ΛΕΥΚΑΣ – ΚΑΣΤΡΟ,  Ἡ μακροβιότερη πρωτεύουσα τῆς Λευκάδας, Λευκάδα 2015). Ἡ ὀνομασία λοιπόν τοῦ Ναοῦ διασώζει μια πανάρχαια χρήση τοῦ χώρου καί τόν συνδέει μέτήν ἀπώτατη ἱστορία τοῦ νησιοῦ.

 Ἧταν ἡ δεύτερη γέφυρα (2), στήν ε’ικόνα παρακάτω,  πού ἕνωνε τό νησί μέ τήν ἔναντι ἀκτή. Ἡ πρώτη, (1) ἡ ἀρχαιότερη,  εἶναι νοτιότερα,  στήν περιοχή τῆς Λυγιᾶς καί φαίνεται ἀκόμη, ὅταν ὑπάρχουν καθαρά νερά, βυθισμένη μέσα στήν θάλασσα. Τό λιμάνι πού ὑπῆρχε τότε ἀνάμεσα στίς δύο αὐτές γέφυρες (οἱ ἁλυκές δέν ὑπῆρχαν στή ἀρχαιότητα),  ἦταν ἕνα ἀπό τά μεγαλύτερα  τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας.

ἩΛευκάδα τό 1743 μέσα σέ μικρό διάστημα  δέχεται δύο μεγάλα χτυπήματα.  Πρῶτα οἱ μεγάλοι σεισμοί τῆς 9^ης καί  τῆς 10^ης Φεβρουαρίου τοῦ 1743,  οἱ ὁποῖοι ἦταν ἰδιαίτερα καταστρεπτικοί γιά τήν πόλη  ἀλλά καί  γιά τά χωριά. Στήν παρακάτω μαρτυρία ἀναφέρεται καί ὁ ἐπακολουθήσας λοιμός.

Χαρά Π.Γ. Λευκάδα Ἐρευνώντας, σελ. 175.

Δέν εἶχαν προλάβει νά συνέλθουν ἀπό τό χτύπημα αὐτό καί τόν Μάϊο ἦρθε ἡ πανώλης.  Καί ἐδῶ ἀρχίζει μιά πραγματική τραγωδία. Οἱ Ἑνετοί πήρανε ἀμέσως μέτρα καί δέν εἶναι ἄλλα  ἀπό αὐτά πού παίρνουμε καί ἐμεῖς σήμερα στήν σημερινή πανδημία. Καί ὅπως εἴδαμε παραπάνω τό λοιμοκαθαρτήριο δέν ἔφτανε καί  χρειάσθηκε νά ἐπεκταθεῖ, κάτι πού βλέπουμε καί σήμερα μέ τίς σκηνές πού στήνονται ἔξω ἀπό τά νοσοκομεῖα.

Μέ τήν πανώλη τοῦ 1743 συνδέθηκε καί ἡ περιοχή τῆς  Ἁγίας Κάρας. Τόν Ναό τοῦ Ἁγ. Βησαρίωνος ἤ τῆς Ἁγίας Κάρας, ἀνήγειρε ὁ τό 1744 ὁ ἱερομόναχος Ματθαῖος Δουσκιώτης ἀπό τήν Μονή τοῦ Δούσκου στήν Ἤπειρο, ὁ ὁποῖος ἔφερε στήν Λευκάδα τήν Κάρα τοῦ Ἁγίου Βησαρίωνος, ἡ ὁποία θεωρήθηκε θαυματουργή ἔναντι τῆς θανατηφόρου ἐπιδημίας. Εἰς μνήμην αὐτοῦ τοῦ γεγονότος ἀνηγέρθη ὁ ναός τοῦ Ἀγίου Βησαρίωνος καί ὅλη ἡ περιοχή ὀνομάσθηκε ἀπό τότε, Ἁγία Κάρα.

Σέ γράμμα του  ὁ Δημήτριος Πετριτσόπουλος στόν ἀδελφό του στήν Ἰταλία στίς 10 Αὐγούστου τοῦ 1743 περιγράφει τήν τραγική κατάσταση πού ἔζησε τό νησί.  Πλῆθος ἀνθρώπων πέθαναν καί ἀποδεκατίσθηκε καί ἡ ἑνετική  φρουρά ὁλόκληρη. Σέ τέτοιες καταστάσεις ἀναδεικνύονται καί μεγάλα περιστατικά αὐτοθυσίας. Ὁ Πετριτσόπουλος περιγράφει τίς μεγάλες ὑπηρεσίες πού προσέφερε στόν ἀπελπισμένο πληθυσμό ὁ  σύνδικος Ἀναστάσιος Σέρβος, «ὁ ὁποῖος ἐθυσίασε τήν ζωήν του ὑπέρ τοῦ γενικοῦ καλοῦ, ἔπραξε μετά μεγάλου ζήλου μεγαλειώδη πράγματα, διότι μόνον οὖτος περιεφέρετο ἀνά τήν πόλιν, ἐνθαρρύνων καί παρηγορῶν, ἀνακουφίζων καί περθάλπων τούς πάντας καί ἐνίοτε μετά γεναίων ἐξ ἰδίων παροχῶν».  Ἄν δέν ἦταν αὐτός θά ἔκαιγαν ὁλόκληρη τήν πόλη λόγω τῶν ἄταφων πτωμάτων. Ἔφερε καί πλήρωσε ἀνθρώπους ἀπό τήν Πρέβεζα γιά νά ἐκτελέσουντό τό θλιβερό καθῆκον. Τέλος ἔπεσε καί αὐτός θῦμα τῆς νόσου. Ὑπῆρξε μιἀ ἡρωϊκή μορφή αὐτοθυσίας. (Κ. Μαχαιρᾶς, Ἡ Λευκάς ἐπί Ἑνετοκρατίας 1684 -1797. σελ. 112-113).

Ἡ τραγική θυσία τῶν προγόνων τοῦ Ἀρ. Βαλαωρίτη

 Πράγματι δέν θά ὑπῆρχε ὁ Ἀριστοτέλης Βαλαωρίτης ἐάν ὁ προπάππος του καί ὁ ἀδελφός του δέν θυσιαζόταν κατά τήν διάρκεια τῆς ἐπιδημίας αὐτῆς.  Μέ τήν ἐπιδημία  συνδέεται μιά συγκινητική ἱστορία αὐτοθυσίας ἀπό τά μέλη τῆς οἰκογενείας Βαλαωρίτη.

Ὥς γνωστόν ὁ πρῶτος ἦταν ὁ Μόσχoς Βαλαωρίτης πού μέ κομμένο χέρι ἦρθε στήν Λευκάδα μετά τήν ἔλευση τῶν Ἑνετῶν.  Καταγόταν ὡς γνωστόν, ἀπό οἰκογένεια ἀρματωλῶν, πού μαζί μέ τόν περιβόητο   Σουμίλα,  διαφέντευαν τό ἁρματωλίκι τῆς Ἠπείρου, καί τούς ὕμνησε ὡε γνωστόν δημοτική μοῦσα. Καί οἱ δύο ἦρθαν στήν Λευκάδα. Ὁ Μόσχος ἀπέκτησε δύο γιούς τόν Ἀθανάσιο καί τόν Γεῶργο. Ὁ δεύτερος ὁ Γεῶργος ἐξακολούθησε τήν πορία τῆς οἰκογενείας στά ἁρματωλίκια τῆς  Ἡπείρου.

Ὁ Ἀθανάσιος ἀπέκτησε τρεῖς κόρες πού πέθαναν ἀπό τήν πανώλη καί ἕνα γιό τόν Χαράλαμπο. Στήν ἐπιδήμία τοῦ 1743 ὁ Χαράλαμπος ἦταν νήπιο. Ὁ πατέρας του καί ὁ θεῖος του γυρίζοντας μιά μέρα ἀπό τήν δουλειά στά χωράφια, λίγο ἔξω ἀπό τόν Ἅγ. Μηνᾶ, πού εἶχαν κτήματα,  εἶδαν στό σῶμα τους τά σημάδια τῆς πανώλους.  Αὐτό σήμαινε θάνατο. Ἐπιστροφή στό σπίτι σήμαινε ὅτι καί τό τελευταῖο παιδί θά μολυνόταν καί ὁ θάνατος θά ἀποδεκάτιζε ὁλόκληρη τήν οἰκογένεια.

Ἀποφάσισαν νά μή γυρίζουν σπίτι.  Ἄνδρες πού προερχόταν ἀπό  γενιά πολεμιστῶν πού πάλευαν κάθε μέρα μέ τόν θάνατο, τόν ἀντιμετώπισαν μέ ἀπαράμιλλη ἀνδρεία ἀλλά καί αὐτοθυσία, ἔναντι τῆς οἰκογενίας τους.  Ἔσκαψαν τάφους καί ἔπεσαν μέσα καί μείνανε ἐκεῖ μέχρι πού πέθαναν. Ἑκατό περίπου χρόνια ἀργότερα ὁ Βαλαωρίτης στό ποίημά του, Ὁ Δῆμος καί τό καριοφίλι,  γράφει, «Τ’ ἀνδρειωμένου ὁ θάνατος δίνει ζωή στή νιότη». Σίγουρα ἐνυπάρχει στό στίχο αὐτό ἡ θυσία τῶν προγόνων του.

Ἀπό τό παιδί αὐτό πού διασώθηκε, τόν Χαράλαμπο γενήθηκαν τέσσερα παιδιά μεταξύ αὐτῶν καί ὁ Ἰωάννης Βαλαωρίτης, πατέρας τοῦ ποιητοῦ.   Τήν δραματική αὐτή σελίδα τῆς οἰκογενείας καταγράφει ὁ Ἰωάννης Βαλαωρίτης στόν πρῶτο τόμο τῶν Ἀπάντων τοῦ Ἀρ. Βαλαωρίτη, Ἀθῆναι 1907.